Ks. Jakub Przybylski COr
W grudniu 2006 roku przygotowywałem wniosek do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego o dofinansowanie prac związanych z remontem dachu na budynku klasztoru na Świętej Górze. Czytając regulamin Programu Operacyjnego Dziedzictwo kulturowe zwróciłem uwagę na kryteria, które są brane pod uwagę w przyznawaniu dotacji. Jednym z nich jest uznanie obiektu zabytkowego za Pomnik historii Prezydenta RP. Wcześniej słyszałem, że szczególnie wartościowe zabytki architektury są na tej zaszczytnej „liście prezydenckiej”. Pomyślałem, dlaczego Święta Góra – perła polskiego baroku – nie mogłaby o taki tytuł się ubiegać? Poszedłem z tą myślą do Ojca Superiora i przedstawiłem sprawę. Przełożony zareagował z bardzo wielkim zainteresowaniem i poinformował mnie, że Pomnikami historii są rzeczywiście najcenniejsze obiekty w Polsce, ale jeszcze nie otrzymała takiego tytułu żadna świątynia na terenie Archidiecezji Poznańskiej, a w Wielkopolsce są tylko dwa Pomniki historii – Katedra w Gnieźnie oraz Biskupin. Tego popołudnia jeszcze długo rozmawialiśmy o naszym wspólnym marzeniu, przy kawie i słodyczach analizując czy uda się nam tę sprawę pomyślnie sfinalizować. Superior mówił o pięknie świętogórskiej architektury, o bezwzględnie oczywistej kwalifikacji naszego filipińskiego dziedzictwa, ja o procedurach i legislacji. Postanowiliśmy rozpocząć pracę. Zostałem oddelegowany do prowadzenia tej sprawy. Jak się później okazało, warto było tego zadania się podjąć.
<<>>
Nobilitacja i najwyższa forma ochrony prawnej w Polsce
Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568) istnieją następujące formy ochrony zabytków: 1) wpis do rejestru zabytków, 2) uznanie za pomnik historii, 3) utworzenie parku kulturowego, 4) ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Zwykłą formą ochrony prawnej obiektu jest wpisanie go do rejestru zabytków. Takich zabytków mamy w Polsce 62. 878, z czego 11.760 to kategoria obiekty sakralne (stan krajowej ewidencji i rejestru zabytków na 31 grudnia 2007). Najwyższą formą ochrony prawnej zabytków w Polsce jest uznanie za Pomnik historii Prezydenta RP. Obiekty szczególnie wartościowe wpisywane są na listę prezydencką począwszy od 1994 roku, na mocy ustawy jeszcze z 15 lutego 1962r. O randze i prestiżu włączenia do tej grupy obiektów świadczy także ich liczba. W skali kraju mamy zaledwie 33 Pomniki historii Prezydenta RP. Objęcie tym tytułem stanowi więc wielką nobilitację dla obiektu, gdyż ukazuje jego szczególną wartość jako świadka dziejów narodu, symbolu przeszłości i duchowego dziedzictwa. Z tego powodu Pomniki historii są zgłaszane do Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną na podstawie konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze 14 maja 1954 roku.
Do tej pory za Pomnik historii Prezydenta RP uznano między innymi następujące prestiżowe obiekty w Polsce: Biskupin – rezerwat archeologiczny ,Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem, Częstochowa – Jasna Góra, Frombork – zespół katedralny, Gniezno – katedra p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha, Kalwaria Zebrzydowska – krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego, Kazimierz Dolny, Kraków – historyczny zespół miasta, Krzeszów – zespół dawnego opactwa cystersów, Leżajsk – zespół klasztorny oo. Bernardynów, Łańcut – zespół zamkowo-parkowy, Toruń – Stare i Nowe Miasto, Wieliczka – kopalnia soli, Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku. Warto wiedzieć, że na terenie Wielkopolski są tylko dwa Pomniki historii (Katedra w Gnieźnie i Biskupin). Oba obiekty uzyskały ten tytuł w 1994 roku, a więc 14 lat temu! Nominacja zespołu bazyliki i klasztoru na Świętej Górze stanowi na tym tle pewien przełom w strategii ochrony dziedzictwa kulturowego Wielkopolski.
Tytuł Pomnika historii upoważnia do ubiegania się o umieszczenie obiektu na Liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Wymaga to jednak opracowania planu strategicznego dla rozwoju Pomnika historii i złożenia stosownego wniosku do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ten z kolei może zgłosić kandydata do umieszczenia na tzw. międzynarodowej Liście Informacyjnej, która jest etapem do włączenia do UNESCO. Czas oczekiwania na tej Liście to minimum 1,5 roku.
Uznanie za Pomnik historii Prezydenta RP, a tym bardziej perspektywa umieszczenia na Liście UNESCO stanowi wyższą formę ochrony prawnej, daje możliwość promocji zabytku poprzez umieszczenie informacji w albumach, przewodnikach turystycznych i mapach oraz ułatwia otrzymanie dotacji na prace konserwatorskie i projekty o charakterze kulturalnym i społecznym realizowane na terenie Pomnika historii.
Święta Góra spełnia wszelkie kryteria
Ubieganie się o tytuł Pomnika historii jest dla wnioskodawcy okazją, aby zobiektywizować dotychczasową wiedzę w odniesieniu do obiektu, podsumować wieloletnią pracę związaną z utrzymaniem i promocją zabytku oraz zyskać większe społeczno-kultualne znaczenie. Istnieje szereg szczegółowych kryteriów, jakie musi spełniać obiekt kandydujący do odznaczenia. Zabytki nieruchome muszą:
– prezentować wybitne walory architektoniczne,
– stanowić przykład nowatorskich bądź unikatowych rozwiązań budowlanych i inżynierskich,
– być jednorodne stylowo lub o czytelnych i zharmonizowanych ze sobą nawarstwieniach,
– zawierają wybitny artystycznie wystrój i elementy wyposażenia związane historycznie
z obiektem
We wniosku, który dla Kongregacji przygotowywali Teresa Palacz i Krzysztof Jodłowski z Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Poznaniu, zostało zamieszczone wielostronicowe uzasadnienie, którego fragment niech stanowi potwierdzenie walorów Świętej Góry:
Zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri w Gostyniu – Głogówku spełnia wszystkie kryteria stawiane obiektom proponowanym do uznania za pomnik historii. Wysoka klasa architektoniczna zespołu, z kościołem klasztornym na czele, jak również poziom artystyczny jego wystroju i wyposażenia nakazuje uznać, iż jest to obiekt o znaczeniu ponadregionalnym. Podziw dla architektury świątyni jako pierwszy, jeszcze przed jej ukończeniem wyraził biskup poznański Hieronim Wierzbowski, który podkreślił, iż zbudowano ją „w stylu niepospolitym i starożytnym, ale ozdobnym, któremu podobnego nie masz w naszych stronach”. Obok wartości artystycznych zespół posiada duże wartości historyczne i naukowe.
Znaczenie Świętej Góry dla polskiego dziedzictwa kulturalnego jest niezaprzeczalne. Utrwalona w świadomości społecznej jako z jednej strony – centrum życia religijnego, najważniejsze sanktuarium maryjne w Wielkopolsce, z drugiej – wysokiej klasy zabytek – stanowi ona cel licznych pielgrzymek i znaczący punkt na turystycznej mapie kraju.
Od czasu swego powstania zespół filipiński stanowi inspirację dla kolejnych pokoleń. Podejmowane są jego badania naukowe, prowadzi się prace zmierzające do zachowania obiektów dla przyszłości. Sanktuarium jest miejscem, gdzie prowadzona jest nie tylko ożywiona działalność duszpasterska, ale podejmuje się też szeroką działalność społeczną oraz kulturalną. Od kilku lat działa Stowarzyszenie Miłośników Świętogórskich Zabytków oraz Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera.
Trzeba podkreślić, że uznanie za Pomnik historii to podsumowanie pracy wielu pokoleń kustoszy Świętej Góry i dopełnienie faktu podniesienia Bazyliki Świętogórskiej, jako jedynej świątyni w Archidiecezij poza Katedrą Poznańską, do godności Bazyliki Mniejszej w 1971 roku. Bez wysiłku podejmowanego przez dziesięciolecia w dziedzinie rozszerzania kultu religijnego, promocji, wielu publikacji książkowym i CD/DVD oraz troski o znacznie i aktywność społeczną, wreszcie bez troski o stan zachowania zabytku – z pewnością do nadania tego zaszczytnego tytułu by nie doszło. Ważnym argumentem przemawiającym za uznaniem Świętej Góry za Pomnik historii jest wyjątkowa w skali kraju oferta kulturalna, jaką stanowi działalność Stowarzyszenia Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. Józefa Zeidlera, które przywraca do życia muzycznego dzieła znajdujące się w klasztornej bibliotece. Festiwal Muzyki Oratoryjnej Musica Sacromonata staje się bowiem coraz bardziej rozpoznawalnym wydarzeniem w skali kraju, a to jest szczególnie spójne ze Strategią Rozwoju Kraju w zakresie polityki kulturalnej.
Skomplikowane procedury
Zgodnie z aktualnie obowiązującym prawem, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego może uznać jakiś obiekt architektoniczny za Pomnik historii. Procedura wygląda w ten sposób, że administrator zabytku przygotowuje odpowiedni wniosek, zgodnie z kryteriami i wytycznymi opracowanymi przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. Wniosek zawierający szczegółowy opis historyczny, konserwatorski oraz uzasadnienie wraz z dołączonymi kilkoma tomami dokumentacji fotograficznej składa się do Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Po wstępnej analizie formalnej i na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków trafia on pod obrady Rady Ochrony Zabytków i jeśli uzyskuje aprobatę rozpoczyna się dalsza procedura legislacyjna. Dokumentacja dotycząca Świętej Góry została złożona w marcu 2007 roku i została pozytywnie zaopiniowana w dniu 13 maja 2007 roku. Następnie KOBiDZ rozpoczął przygotowanie projektu rozporządzenia Prezydenta RP (tekst rozporządzenia, uzasadnienie, mapa sytuacyjna z granicami, itd.). Kolejnym etapem jest przedstawienie projektu w Kancelarii Prezydenta, gdzie musi on zyskać akceptację Biura Kultury, Nauki i Dziedzictwa Narodowego oraz ostateczny kształt, aby następnie można było przekazać rozporządzenie do Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w celu uzyskania kontrasygnaty Premiera. Ostatnim krokiem procedury jest podpis Prezydenta RP i publikacja rozporządzenia w Dzienniku Ustaw.
Tak skomplikowana procedura wynika z faktu, że uznanie przez Prezydenta RP obiektu za Pomnik historii jest wysokiej rangi dokumentem państwowym i rzeczywistą nobilitacja dla zabytku w skali kraju.
Wielkie zobowiązanie
Otrzymanie tego nobilitującego tytułu jest nie tylko podsumowaniem tego, co dotychczas uczyniono dla Świętej Góry, ale to także zobowiązanie na przyszłość. Nie chodzi tylko o dążenie do umieszczenia obiektu na Liście UNESCO. Przede wszystkim Pomnik historii Prezydenta RP musi tętnić życiem. Chodzi o stworzenie szerokiej oferty kulturalnej, o rozwój domu rekolekcyjnego z nowymi propozycjami w odniesieniu do duchowości filipińskiej. Święta Góra musi stać się jeszcze bardziej aktywnym centrum duchowości. Bezwzględnie konieczne jest także powstanie infrastruktury turystyki pielgrzymkowej oraz oznakowanie dróg wiodących do Gostynia z umieszczeniem tablic informacyjnych o zabytkach architektury, itd.
Dla kustoszy ten zaszczytny tytuł to wielka dziejowa szansa i tym samym bardzo poważne wyzwanie. Dla Federacji Kongregacji Oratorium Świętego Filipa Neri w Polce powodem do chluby, że Zgromadzenie posiada tak wspaniały obiekt. Warto dostrzec także i to, że wraz z przypadającą w tym roku 340. rocznicą powstania pierwszej Kongregacji św. Filipa Neri w Polsce, wzrasta w nas także świadomość, że Oratorium z całym swoim bogactwem duchowym i materialnym współtworzy nasze dziedzictwo narodowe. Cieszy fakt, że zostało to dostrzeżone przez obiektywnych ekspertów i najwyższe władze państwowe.
<<>>
Po wielu miesiącach oczekiwania wraz z Superiorem i całą Wspólnotą możemy z radością uczynić podsumowanie. Decyzja w sensie merytorycznym już zapadła. Święta Góra będzie Pomnikiem historii Prezydenta RP. Rada Ochrony Zabytków jednogłośnie pozytywnie zaopiniowała wniosek Kongregacji Świętogórskiej. W chwili, gdy piszę te słowa rozporządzenie w sprawie Świętej Góry jest już pewnie gotowe i, czekając na podpis, leży na biurku Prezydenta RP. Zwyczajowo 18 kwietnia, podczas Światowego Dnia Ochrony Zabytków odbywa się wręczenie rozporządzenia.
Kiedy nadejdzie ten dzień, będzie można złożyć wspólne dziękczynienie Bogu przez ręce Matki Najświętszej za przeobfite dziedzictwo, które przed 340 laty zostało zapoczątkowane na polskiej ziemi przez Adama Konarzewskiego i ks. Stanisława Grudowicza i dziś jest w naszych rękach jako nasze wspólne zadanie – kończy ostatnią Sesję Generalną Ks. Superior Zbigniew Starczewski, w czasie której Wspólnota została poinformowana o pozytywnym finale naszej sprawy.